કવિ ઇંદુલાલ ગાંધીના વિખ્યાત કાવ્ય ‘આંધળી માનો કાગળ’ની કહાણી ~ રજનીકુમાર પંડ્યા Indulal Gandhi Rajanikumar Pandya

જેનો એકનો એક દીકરો મુંબઈ કમાવા ચાલ્યો ગયો છે અને ત્યાં ગયા પછી એના કોઈ વાવડ નથી એવી એક આંધળી ગામડિયણ માતાનો વેદનાનીતર્યો પત્ર ગીતમાં આલેખનારા ગઈ પેઢીના પ્રસિદ્ધ કવિ ઇંદુલાલ ગાંધી અને એ પત્રનો એવો જ વેદનાસભર જવાબ લખનારા કવિ તે પણ ઇંદુલાલ ગાંધી!

મોરબી પાસેના મકનસર ગામમાં જન્મેલા આ કવિ ફક્ત ચાર અંગ્રેજી સુધી અહીં ભણીને પછી બાપ ફૂલચંદભાઈના ધંધાને કારણે નાની ઉંમરથી જ કરાચી જઈને વસેલા ને ત્યાં ભણવાને બદલે એક હોટેલની બહાર પાનબીડીનો ગલ્લો કરીને બેસી જવું પડેલું એમને. આવા કપરા કાળના દિવસોમાં એમની કિશોરાવસ્થા વીતી. છતાં આવા જ દિવસોમાં એમણે આ આંધળી માનો કાગળ જેવા અમર ગીતની રચના કરી. આ ગીત ક્યાંક છપાયું હશે અને એમાં  એટલું પ્રચલિત થઈ ગયું કે કરાંચીમાં કોલમ્બિયા રેકર્ડ કંપનીએ કવિની મંજૂરી વગર, કોઈ પાસે ગવડાવીને એની રેકર્ડ બહાર પાડી નાખી ! રેકોર્ડનું સિંધ અને સિંધ બહાર ગુજરાતમાં પણ એનું ધૂમ વેચાણ થયું.

કવિને તો આની ખબર જ નહીં, પણ એક દિવસ પાન પર કાથો-ચૂનો ચોપડતાં ચોપડતાં એમને જ કાને આ રેકર્ડનો શોર પડ્યો. એમના હાથ થંભી ગયા. જેના દરવાજે પોતાનો ગલ્લો હતો એ જ હોટેલના વાજા પર આ ગીત વાગતું હતું! એ વકીલ પાસે દોડ્યા ને વકીલે રેકર્ડ કંપનીને નોટિસ આપી. રેકર્ડ કંપની પાંચ હજાર વળતર આપવા તૈયાર થઈ, પણ કંપનીએ સામો વળતરનો દાવો પેલા ગાયક કલાકાર પર માંડ્યો કે જેણે એ ગીત પોતાનું છે એમ કહીને રેકર્ડ કંપની પાસેથી રૉયલ્ટી લીધેલી. ઇન્દુભાઈને એ તો મંજૂર જ નહોતું કે પેલો ભલે લુચ્ચો રહ્યો, પણ ગરીબ ગાયક કલાકાર દંડાય, એટલે એમણે દાવો પાછો ખેંચી લીધો. ને રૉયલ્ટીના નામે રામનું નામ લીધું. ઊલટાનું ‘આંધળી માનો કાગળ’ના જવાબરૂપે નવું ગીત લખી આપ્યું.

એ પછી ઇન્દુભાઈ સાહિત્યજગતમાં લગભગ ક્ષિતિજ પર જ ચાલ્યા ગયા, પણ રાજકોટની સવાસો વરસ જૂની લેંગ લાઇબ્રેરીના ‘સુરંગ’ નામના સાહિત્ય કાર્યક્રમમાં એ જતા અને થોડા પ્રવૃત્ત રહેતા. 1983ની સાલમાં લેંગ લાઇબ્રેરીએ ‘ઇન્દુલાલ ગાંધીની કવિતા’ નામે સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીના ભાષા-સાહિત્ય ભવનના રીડર વિદ્વાન પ્રોફેસર ડૉ. બળવંત જાની પાસે એમની કવિતાનું સંકલન તૈયાર કરાવી બહાર પાડ્યું. માત્ર ચૂંટેલાં સિત્તેરેક જેટલાં ગીત-કાવ્યો, ગઝલો એમાં હતાં. બાકી તો એમના અગિયાર કાવ્યસંગ્રહો, પાંચેક વાર્તાસંગ્રહો અને સાતેક નાટ્યસંગ્રહોનું સમગ્ર સંકલન કોણ બહાર પાડે?

‘ઇન્દુલાલ ગાંધીની કવિતાનું એસ્થેટિક્સ’ નામના એ જ પુસ્તકમાં સંગ્રહાયેલા લેખમાં વિદ્વાન સાહિત્યકાર બળવંત જાનીએ કવિ ઇન્દુલાલ ગાંધીની સાચી આંતરછબિ આલેખી આપી. એ પુસ્તક સાથે થેલી આપીને એમનું સન્માન કર્યું તો જવાબમાં ઇન્દુલાલે સમગ્ર કવિતાના કૉપીરાઇટ લેંગ લાઇબ્રેરીને ધરી દીધા. સ્થળ પર જાણે કે ઋણ ચૂકવ્યું.

~ રજનીકુમાર પંડયા (ટૂંકાવીને)

*****