🔆મનહર જાની ~ કારતક માસે🔆

*સીમંતીની બારમાસી*

કારતક માસે સૈયર અમને હથેલીયુંમાં ઊગ્યા લીલું છલકાવાના છોડ.
માગસર માસે મજીઠ-રંગી સપનાઓનાં મનભરીને જાગ્યાં અમને કોડ.

પોષ મહિને પીળો ધમરખ તડકો અમને ગંધ વગરનો સાવ નભરમો લાગે.
મહા માસની રાત્યું સૈયર ચપટી મુઠ્ઠી અંધારાની સાખે અમને માંગે.

ફાગણ માસે ભીતર ખીલ્યા ફૂલનો સૈયર શ્વાસે શ્વાસે મઘમઘતો સંબંધ.
ચૈતર માસે મેળે જાતા મનેખ વચ્ચે  મૂંઝવે અમને મધરાત્યુંની ગંધ.

વૈશાખે આંબાના વનમાં સાખ પડે ને ડાળે બેસી સૂડો કીર..કીર બોલે.
જેઠ મહિને વાંસળીયુંની ફૂંકે ફૂંકે સાજન અમને આખે આખા ઠોલે.

અષાઢ માસે પંડ ઉપર જ્યાં પડે ત્યાં અમને આભ જેવડો લાગે ભીનો છાંટો.
શ્રાવણ માસે સૈયર સાથે મેળે જાતાં મરજાદુનો વાગે અમને પગમાં લીલો કાંટો.

ભાદરવે જ્યાં સીમ લગોલગ આંખ પડે ત્યાં લાગે અમને લચી પડ્યાનો ભાર.
આસો માસે પગલે પગલે પથરાતું અવસરનું લીલું અતલસ આરોપાર.

~ મનહર જાની

બારમાસી ઊર્મિ કાવ્ય છે પરંતુ તેમાં ભાવની અભિવ્યક્તિને દરેક માસની પ્રકૃતિના નિરૂપણ દ્વારા કરવાની હોવાથી તેને પ્રકૃતિ કાવ્ય પણ કહી શકાય. બારમાસી એ મધ્યકાલીન ગુજરાતી કવિતાનું એક કિંમતી નજરાણું છે. તેમાં ઉદ્દીપનવિભાવ તરીકે પ્રકૃતિવર્ણનની પાર્શ્વભૂ પર માનવભાવનું આલેખન કરવામાં આવે છે.   

મોટેભાગે રાધા-કૃષ્ણ, શિવ-પાર્વતી, રામ-સીતા જેવાં લોકોત્તર અને પૌરાણિક પાત્રોના મનોભાવો બારમાસી દ્વારા વ્યક્ત થતાં હોવાથી આવી કવિતા આપોઆપ ભક્તિ આદિ આધ્યાત્મિક-ધાર્મિક સંસ્કારોની પ્રેરક અને પોષક પણ બને છે. કારતક મહિનાથી વિરહનું વર્ણન આવે છે. છેલ્લા મહિનામાં નાયકના આગમનથી વિરહનો અંત આવે છે. એટલે આ કાવ્યને એક રીતે પ્રેમકાવ્યનો પણ પ્રકાર કહી શકાય. મધ્યકાલીન સાહિત્યમાં ઠીક ઠીક સમય સુધી અનેક કવિઓનું આ કાવ્યસ્વરૂપ પ્રત્યે આકર્ષણ રહ્યું છે. સામાન્ય જનસમાજના વ્યવહારની ઘણી વિગતો, ઘણી માન્યતાઓ અને પ્રથાઓનો પણ એમાં ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. વિરહિણી સ્ત્રીની વ્યથાનું, એના મનોમંથનનું અને અંતે બહુધા પ્રિયમિલનના આનંદનું તેમાં આલેખન થતું હોય છે. સાદી છતાં શિષ્ટ ભાષામાં ભાવ-વર્ણનોની રજૂઆત થઈ હોય છે. કવિ પોતાની સૂઝ પ્રમાણે દેશી લયબંધોનો, ક્વચિત્ છંદો સાથે વિનિયોગ કરતો હોય છે. એ રીતે લયની વિવિધતા પણ તેમાં આવતી હોય છે. ક્યારેક વર્ણનો સાથે સંવાદ પ્રયોજી કાવ્યની આકર્ષકતા વધારાય છે.

પૌરાણિક પાત્રો સિવાય ભીલડી, ગુરુ, ખેડૂત, નવયૌવના, ત્યકતા, વિધવા જેવા અનેક પાત્રોના મનોભાવો ઉજાગર કરતી પણ અનેક બારમાસીઓ મધ્યકાલીન સાહિત્યમાં મળી આવે છે. જો કે આધુનિક સમયમાં આ કાવ્ય પ્રકાર લુપ્તતાને આરે છે. કવિ રાજેન્દ્ર શુક્લે અભિનવ રીતે બારમાસી લખેલ છે. પરંતુ આધુનિક કવિતામાં આંગળીને વેઢે ગણી શકાય એટલી બારમાસી માંડ મળે છે.

સ્વ.કવિશ્રી મનહર જાનીએ માસવાર બદલતી પ્રાકૃતિક લીલાઓની આંગળી પકડી એક સગર્ભા નવયૌવનાના મનોવિશ્વનું અદ્ભૂત આલેખન કર્યું છે જે ભાવકને  આનંદ અને તૃપ્તિના ઓડકારનો અહેસાસ કરાવે છે.

~ કિશોર બારોટ

🙏🏻‘કાવ્યવિશ્વ’ના આ નવા સ્વરૂપમાં આપને ફરી subscribe કરવાનું રહેશેજી. એટલો સહકાર જરૂર મળશે. આભાર.  આપના પ્રતિભાવો આનંદ અને ઉત્સાહ આપશે. આભાર.🙏🏻