🔆સંજુ વાળા ~ કાવ્યપ્રકાર : રુબાઈ🔆

રુબાઈ

(૧)

કેમેય  રતીભાર  ઉમેરી  ન  શકો
ખોબો તો શું બુંદ પણ ઉલેચી ન શકો
રાતે  વળી અંધકાર થઈ એ પરસે
ક્યારેય પરસ એનો ઉશેટી ન શકો

(૨)

પાંપણ વડે મારી પાંપણે તાળી દે
તું પોપચાં ઉપર પોપચાં ઢાળી દે
કયારેય મને  ટીકીટીકી ના જોયો
આજે તું સાટું સામટું વાળી દે

(૩)

વસ્તી હો કે વેરાન કશું આસ ન પાસ
કયારેક અનુમાન તો કયારેક ક્યાસ
તારે  તો  ભટકવાનું  લખાયેલું છે
શોધ્યા જ કરે તું બધે તારી જ સુવાસ

(૪)

પડ પરથી પડ ઉખેળી બેઠા છીએ
બાંધ્યું ગાંઠ્યું  વિખેરી બેઠા છીએ
અમને તો રાત કાપવાથી છે કામ
અંધારાને  અઢેલી  બેઠા  છીએ

~ હેમંત ધોરડા

ગુજરાતી ભાષામાં ગઝલની સાથે જ રુબાઈ પણ પ્રવેશી એવું કહેવાય છે. મૂળે તો આ બધાં વિદેશી કાવ્યપ્રકાર. ગુજરાતીમાં ‘મરીઝ’, ‘નૂરી’, ‘આદિલ’ મન્સુરી અને હેમંત ધોરડા જેવા કવિઓએ આ પ્રકાર પર સર્જકતા દાખવી છે. ઉમર ખૈયામની રુબાઈઓનો શ્રી શૂન્ય પાલનપુરીએ ગુજરાતીમાં અનુવાદ કર્યો એ પણ નોંધનીય છે. રુબાઈની આકારગત રૂપરચના તો મુક્તક કે ચોપાઈ જેવી ચાર ચરણની હોય છે પણ તેમાં રદિફ-કાફિયા અને છંદની ચોક્કસતા એને પોતાનું શૈલીરૂપ આપે છે. રુબાઈનો અભ્યાસ કરવો હોય તેમણે ‘નૂરી’નું ‘પદ્યશાસ્ત્ર’ જે ગુજરાતીમાં ‘છંદ સમજ ગઝલ સહજ'(આભા પ્રકાશન) તરીકે મળે છે તે અને ‘તાણાવાણા-૨’ (૨૦૧૧)માં હેમંત ધોરડાનો આલેખ ‘રુબાઈ વિશે થોડુંક’ (પૃ. ૫૨થી૬૪) જોવો રહે. પ્રસ્તુત રુબાઈઓ હેમંત ધોરડાના રુબાઈસંગ્રહ ‘પુરવીદાણા’ (૨૦૧૦)માંથી પસંદ કરવામાં આવી છે.

રુબાઈ ઈરાની કાવ્યપ્રકાર છે અને તેની રચના માટે ૨૪(ચોવીસ) છંદ નિશ્ચિત છે. જેમાં ૧૨ છંદ ‘ગાગાગા’ અને ૧૨ છંદ ‘ગાગાલ’ ગણથી શરૂ થાય. અહીંની રુબાઈઓમાં ઉક્ત બન્ને છંદમાંથી વિવિધતા અને પ્રતિનિધિત્વ ખાતર બે-બે પસંદ કરવામાં આવી છે. રુબાઈમાં શીર્ષક આપવાની પ્રથા નથી. અનેક સ્તરીય વિષય વૈવિધ્ય અને ચારેય ચરણમાં જુદાજુદા છંદ લઈ શકવાની તેમાં ખાસિયત રહેલી છે. સામાન્ય રીતે પ્રથમ બે પંક્તિઓમાં વિષયની માંડણી અને છેલ્લી પંક્તિથી ચમત્કારિક ચોટ દાખવવામાં આવે છે. ક્યારેક રુબાઈ સરળ રીતે એક ભાવ રજૂ કરીને પણ પૂર્ણ થતી હોય છે પરંતુ કોઈપણ પ્રકારે કાવ્યત્વ દાખવવું, કાવ્યપ્રકારની નેમ અને ખેવના હોય છે અને હોવી ઘટે.

અહીં પસંદ કરવામાં આવેલ રુબાઈ પૈકી પ્રથમને નજીકથી જોતાં જણાઈ આવશે કે તેની ભાવાભિવ્યક્તિમાં ઉખાણા જેવી રચનારીતિ દાખવવામાં આવી છે. પ્રથમ ત્રણ પંક્તિઓમાં તેની વિશિષ્ટતા દર્શાવી ચોથી પંક્તિથી ભાવનો સ્ફોટ કરવામાં આવ્યો. સ્વાભાવિક જ એ પુરુષ-સ્ત્રીના એકાન્તે થતી લેવડદેવડને રજૂ કરે છે. એમાં કંઈ ઓછું-વધુ ન થાય કે ઉમેરણ બાદ ન થાય એ તો ઠીક પરંતુ અંધારામાં સ્પર્શ પોતે જ અંધકાર બની રહે એ અનુભવ કેવો કાવ્યાત્મક છે! તો વળી એકવાર થયેલા સ્પર્શને શરીર પરથી ઉખેડી, ઉશેટીને હટાવી શકાય નહીં આ નિરીક્ષણ પણ કેવું કવિતાના બરનું છે! સ્પર્શ જેવી અનુભવમૂલક અને અંગત ઇન્દ્રિયસંવેદ્યતામાં રહેલી સનાતનતાને ચીંધીને, જરાપણ બોલકી ન બને તે રીતે કવિએ સરસ કવિતા નીપજાવી છે. કહીએ કે આ રુબાઈમાં બહુ જ ગોપિત રીતે સ્પર્શ નામે રસિકતાનું મહિમાગાન થયું છે.

કવિતા પણ આમ તો શબદ અને સુરતાનું પરમ મિલન છે. એ કવિતા આવા મિલન વિશે લખાય ત્યારે એમાં મણા ન રહે. બીજી રુબાઈમાં આવા પ્રિયતમ-પ્રિયતમા વચ્ચેના સ્નેહસંબંધના દૃઢ અને અનાવૃત અનુબંધની અપેક્ષા રખાઈ છે. ‘દે’ એવા સંવેદનશીલ, નાજુક અને નાનકડા ક્રિયાપદથી વાત આગળ વધે છે. આ તાળી પણ કેવી રમ્ય છે! એને માત્ર આંતર શ્રુતિથી સાંભળવાની છે. આંખ પર આંખ માંડી દેવાની કમનીય અપેક્ષા એકબીજા સિવાય સઘળું અગરાજને ચીંધે છે. કવિ ‘રહીમ’નો દોહો યાદ આવે છે.

‘प्रीतम छबि  नैनन बसी,  पर-छबि कहां समाय।
भरी सराय ‘रहीम’ लखि, पथिक आप फिर जाय॥‘

બસ, એમ આવી જા કે ભવોભવનું સાટું વળી જાય. બહુ નાજુક કામનાને કવિએ કવિતાની કક્ષામાં રમતી મૂકી છે. કહો કે સરળ ભાષાથી, રમણીય ભાવને કાવ્યાત્મકતા મળી. કોઈપણ પ્રકારમાં કવિએ આ કરવાનું હોય.

જગતનો આ કેવો વિરોધાભાસ છે. એક તરફ વસ્તી અને સામી તરફ વેરાન. છતાં નથી તો વસ્તીનો ગાઢ અનુબંધ કે નથી વેરાનની પ્રતીતિ. બન્ને આમ તો સ્થિતિ છે. છતાં જેને સહજ એનો અહેસાસ નથી એને મન તો કૈં છે જ નહીં. આ કક્ષા કાં તો સ્વયંમાં ઊંડા ઊતરી ગયેલામાં અથવા ખુદની પણ જેને ખબર નથી એવાની હોઈ શકે. અહીં એક બીજી સરસ વાત ગૂંથાય છે. એ છે કસ્તુરી મૃગની. સુવાસ શોધવા એ ભટકે છે. એને ખબર નથી કે કસ્તુરી તો તેના પોતાનામાં જ છે. સંતવાણીની ભાષામાં બે સ્થિતિ વર્ણવાઈ છે. એક ખરી ખોજથી ખાવિંદને ખોજનારા અને એક શુકપાઠથી સમય વિતાવનારા. અહીં આવા બીજી કક્ષાના માટે વાત થઈ છે અને એ ભટકતો જ રહેશે. એને કોણ કહે કે તું જે શોધે છે એ તો તું પોતે જ છે. આ કવિની કાવ્યતાસીરમાં અધ્યાત્મરીતિ તો બહુ ન જડે. પરંતુ એ પણ સાચું જ ને કે વિચારવંત કે સંવેદનશીલતાનો માર્ગ પણ લઈ તો જાય આવી ગૂઢતા તરફ. સર્જકને થોડી કશાયની આભડછેટ હોય?

ઘણી વખત કોઈક સમય એવો આવે કે તેને પસાર કરવો મૂશકેલ બની રહે. આવા સમયમાં ફસાયેલા માણસ માટે સમય જડસુ પદાર્થ બની બેસે. જેમ ધકેલે એમ પાસે આવતો જાય અથવા જેમ કાપે તેમ તેનું કદ વધતું જતું હોવાનું લાગે. સમય તો એ જ હોય આ સંજોગની બલિહારી હોય છે. આ રુબાઈના નાયકની પણ આ સ્થિતિ છે. પેલા કમલદળમાં ફસાયેલ ભમરા જેવી એની હાલત છે. એ એવી કોઈ રાતમાં ફસાયો છે કે અંધકારના એક પછી એક પડ ઉખેળે છે પણ તેનો અંત આવતો નથી. છતાં એને શ્રદ્ધા છે. કયારેક તો અજવાળાનો આવિર્ભાવ નક્કી છે પણ તેનું સાંપ્રત તો અંધકાર જ છે. અંધારાને અઢેલી બેઠા છીએમાં તો કેવી નરી કવિતા છે! આ અઢેલવાની વાતે ઘાયલસા. યાદ આવે :

‘લાગે છે થાક એવો કે ક્યારેક વાટમાં
સમજી હવાને ભીંત અઢેલી જવાય છે.’

માનવ નિયતિ સાથે વણાયેલ પરિસ્થિતિનો સામનો કર્યા સિવાય છૂટકો નથી. સમયનો શિકાર બનેલ માણસની નિઃસહાય સ્થિતિને કવિએ રુબાઈના ચાર ચરણમાં અહીં પરોવી છે.

આજે લગભગ આપણી ભાષાના કોઈ સર્જકના સર્જનમાં મોખરે નથી એવા એક કાવ્યપ્રકારમાં કવિશ્રી હેમંત ધોરડા આખો સંગ્રહ(‘પુરવીદાણા’) આપે એ ખરેખર આનંદની અને આવકાર્ય વાત છે. લગભગ પંદરેક વર્ષ થયા છતાં એની કોઈએ વિગતે વાત કરી હોવાનું પણ ધ્યાનમાં નથી. ત્યારે સ્વાગત કવિનું અને અભિનંદન પણ.

🙏🏻‘કાવ્યવિશ્વ’ના આ નવા સ્વરૂપમાં આપને ફરી subscribe કરવાનું રહેશેજી. એટલો સહકાર જરૂર મળશે. આભાર.  આપના પ્રતિભાવો આનંદ અને ઉત્સાહ આપશે. આભાર.🙏🏻