🔆જયંત પાઠક ~ વૃક્ષ ઉપરથી🔆

*પાનપંખી*

વૃક્ષ ઉપરથી પડ્યું પાંદડું જીરણ જર્જર;
ઝિલાયું વાડે  – એવું અંતરિયાળે
લાગે જાણે પંખી બેઠું વાડવચાળે!

જોયા કરું હું રોજ પાનને – ના, પંખીને!
આંખોથી નહીં તેટલું તો મનથી કલ્પીને!
આ લો ઊઘડી ચાંચ, ચણે છે પંખી જીવડાં,
આ લો ફફડી પાંખ, ઊડશે પંખી હમણાં!

આ લો ટહુકો કંઠભર્યો ઊભરાયો આંગણ!
માયા – મિથ્યા – સંભ્રમ જે હો તે પણ
અચરજ સાચું ને સાચ્ચી સુખની ક્ષણ.
પછી અચાનક પવન જોરથી વાયો
પાન જીરણ જર્જર – ના પંખી બેઠું
તરફડતું તે પડ્યું વાડમાં હેઠું.
હવે,
જે ન્હોતું  તે નથી  – છતાં ય
મિથ્યાની શી વિરહવેદના સાચ્ચી વેઠું!

~ જયંત પાઠક

પાનના ખરવાની એક નજીવી ઘટનાએ કવિચિત્ત પર કેવો કબજો જમાવ્યો તથા મિથ્યા ને ભ્રમણાના ખ્યાલમાં ઉલઝાવ્યા પછી વાસ્તવનું સમ્યક દર્શન કરાવ્યું એ વાત અહીં સુપેરે મૂકાઈ છે. બને છે એટલું જ કે વૃક્ષનું એક જર્જર પાન ખરી પડે છે. નીચે વાડ પર તે એવી રીતે ઝિલાય છે જેથી કવિને લાગે છે કે જાણે કોઈ પંખી ન બેઠું હોય! અને, પછી કવિનું ચિત્ત પંખીની કલ્પનામાં આગળ વધે છે. બાહ્ય ચક્ષુથી તો રોજ પાંદડાને જુએ છે પણ એથીય વધારે, મનની આંખે તો પંખીને જ નિહાળે છે. તેને ચાંચ ઊઘાડતું, જીવડાં ચણતું, પાંખ ફફડાવતું ને ઊડતું જુએ છે. તેનો ટહુકો પણ સાંભળે છે!

જો કે, કલ્પનાવિહારમાં મસ્ત કવિ જરીક સભાન થતાં જાતને ટપારે છે કે આ કાંઇ માયા, મિથ્યા કે ભ્રમણા તો નથીને? અને પછી આશ્વાસન આપે છે કે, એ જે હોય તે, પણ એનાથી થતી આશ્ચર્ય અને સુખની અનુભૂતિ તો બિલકુલ સાચ્ચી જ છે!

ત્યાં તો, જોરથી પવન વાયો અને પંખી નહિ પણ પાન વાડમાં હેઠું પડી ગયું॰! કવિ વિમાસે છે: હવે જે નથી એ તો પહેલાં પણ નહોતું. તો પછી, જે ભ્રમ હતો તે ભાંગી ગયો, છતાં તેના વિરહની વેદના કેમ સાચેસાચ વેઠું છું?                

પાન અને પંખીના અત્યંત રોચક રૂપક દ્વારા આપણાં ઉત્તમ કવિ જયંત પાઠક જે મિથ્યા છે તેનાં વિરહની વેદના સુંદર રીતે રજૂ કરે છે. પંખીનું અસ્તિત્વ એક ભ્રમણાં છે તેમ માણસ તરીકે આપણું અસ્તિત્વ પણ એક ભ્રમણાં જ છે. જે પંખી મિથ્યા હતું અર્થાત જેનું કોઈ અસ્તિત્વ જ નહોતું તે જાણે કે વાસ્તવિક રૂપે ચાક્ષુસ થાય છે પણ આખરે તેની તો હસ્તી જ ન હોવાનું પ્રતીત થાય છે જે ચિત્તને એક થડકારો આપે છે! જે વસ્તુના વાસ્તવિક રૂપ કરતાં તેનાંથી ભિન્ન સ્વરૂપનો ભાસ થાય એ મિથ્યા. પાંદડામાં પંખીનું દર્શન થાય એ અનુભવ સાચો લાગે છે.  પરંતુ, તે ભ્રમણાં હોવાથી અલ્પજીવી હોય છે. તેથી જ તે મિથ્યા કહેવાય છે. આ મિથ્યા અને યથાર્થ વચ્ચે ઝોલાં ખવડાવે એનું નામ માયા.

કવિચેતના આ વિશિષ્ટ અવસ્થામાંથી પસાર થાય છે. મજાની વાત એ છે કે પાન હોવાં છતાં પંખીના આબેહૂબ લક્ષણો પ્રતીત થતાં તેમને દેખાય છે. તેનો આનંદ, આહલાદ અને આશ્ચર્ય એ મન ભરીને માણે છે. એ તેમને માટે સાચ્ચી સુખની ક્ષણ છે. ત્યાં અચાનક પવન ફૂંકાતાં વાડમાં હેઠાં પડતાં પાનમાં એ જ પંખીને ‘તરફડતું’ ને હેઠે પડતું જોઈને વેદના અનુભવે છે. જે હોય તેની હસ્તી મટી જાય ત્યારે તેનાં વિરહની પીડા થાય એ બરાબર છે પણ જે પહેલા પણ ન્હોતું અને હવે પણ નથી એ મિથ્યાનો વિરહ એ પણ તેમને માટે સાચ્ચી દૂ;ખની ક્ષણ બની રહે છે.  

વાસ્તવ અને મિથ્યાની આ ભ્રમણાં પ્રત્યેક જીવની ભ્રામક હસ્તી પ્રત્યે નિર્દેશ કરે છે. જગતમાં કોઈ પણ જીવિત પ્રાણી તેનાં વાસ્તવિક રૂપે જીવે છે. ખાય છે, પીએ છે, કામ કરે છે, મોજ કરે છે કે દૂ:ખ વેઠે છે અને આમ પોતાનો સંસાર નિભાવે છે. અંતે મૃત્યુ પામે છે. તેની ભીતર રહેલા ચેતનતત્ત્વની આ લીલા છે એ જ્યારે સમજાય છે ત્યારે પ્રાણીમાત્રની હસ્તી મિથ્યા હોવાની આંતરદ્રષ્ટિ પ્રાપ્ત થાય છે. આપણી આધ્યાત્મિક પરંપરામાં આ વાતને સર્પ અને રજ્જૂના સચોટ ઉદાહરણ દ્વારા સરસ રીતે સમજાવવામાં આવી છે.               

કાવ્યનું આ મુખ્ય સંવેદન છે પરંતુ કાવ્યકૃતિનું સૌંદર્ય તેનાં રચનાવિધાનમાં હોય છે. તત્વજ્ઞાનના ઊંડાણને ઊંડળમાં લેતો આ વિચાર તેનાં લય, રસ, અને બાની દ્વારા જે રૂપ ધારણ  કરે છે તેનો આસ્વાદ કૃતિની લયાત્મકતા અને રસાત્મકતાને આધીન હોય છે. તેની અનુભૂતિ ભાવક આ કાવ્યમાં કરી શકે છે. તેનું વિષયવસ્તુ અને સ્વરૂપ હ્રદયમાં સ્પંદન જગાવીને કોઈ અનોખા ભાવરસમાં તેને ડૂબાડી દે છે. તેમાંથી પ્રાપ્ત થતો રસબોધ અને સૌંદર્યબોધ તેનાં ચિત્તને લાંબો સમય પ્રભાવિત અને પ્રસન્ન કરતો રહે છે. ‘આ લો, આ લો’નાં આવર્તનની ત્રણ પંક્તિઓ દ્વારા કલ્પનાના પંખીને કવિ આપણી આંખ સમક્ષ જીવંત કરી દે છે. 

આમ, સત્ય અને મિથ્યાનું સમ્યક દર્શન અત્યંત લાઘવપૂર્ણ છતાં સરળ અને રસાળ શૈલીમાં કરાવતું પાઠક સાહેબનું આ કાવ્ય ભાવકચિત્તને સમૃદ્ધ કરે છે.

હરીશ ખત્રી